Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden İstanbul’da Olan 17 Garip Tılsım
Evliya Çelebi tarafından 17.yy’da kaleme alınan Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde anlatıldığı üzere İstanbul’u türlü belalardan ve doğal afetlerden korumak için yedi iklimden getirilen usta, mimar, mühendis, muallim ve türlü tuhaf ilimlerle uğraşan üstatlar tarafından İstanbul’un yüksek noktalarından yirmi yedi yerde yirmi yedi tılsım yapıldı. Bunlar içinden yüzyıllar boyunca tarafımıza kadar anlatılagelmiş olan 17 tılsım şöyledir;
Birinci Tılsım: Arcadius Sütunu
Konumu önceleri Yağfur olarak bilinen günümüzde ise Cerrahpaşa’da bulunan Kocamustafapaşa Caddesi’nin Yağhâne ile birleştiği yer olan Avrat Pazarı’ndadır. Bin parça beyaz ham mermerden yaptırılmış olup içi boş merdivenli bir minareye benzetilebilecek bu sütun Madyan oğlu Yanko tarafından düşmanlarını korkutmak amacıyla inşa ettirilmiş olup dört bir tarafında asker motifleri ile süslenmiştir. Bu sütunun tepesinde ise yekpare beyaz mermerden yaptırılmış olan peri çehreli bir heykel bulunmaktadır. Rivayete göre bu heykel yılda bir kereye mahsus bir feryat koparır ve yeryüzünde bulunan tüm kuşlar etrafında dönmeye başlar sonra da yere inerler. Orada bulunan Rum halkı da bu kuşları yerlerdi.
Hz. Muhammed’in doğumu dönemine denk gelen depremde sütun yıkılmıştır ancak tılsımlı olması sebebiyle ayakta kalan kısımları olmuştur.
İkinci Tılsım: Çemberlitaş
Avrupalıların Colonne Brulee (Yanık Direk) olarak bildiği Çemberlitaş Konstantin tarafından Roma’dan getirilmiştir. Eski adıyla Tavukpazarı’nda günümüzde Divanyolu üzerinde Atikali Paşa Camii önündeki üç yol ağzında bulunan kırmızı renkli som mermerden yapılmış yuvarlak bir sütundur. İlk zamanlar üzerinde Apollun’un heykeli vardı. Sonradan Yulyanus ve Teodosyus kendi heykellerini yaptırıp bunun yerine üzerine koydurdular. Çeşitli dönemler içerisinde hem yıldırım hem de yangın sebebiyle büyük ölçüde zarar gördü.
Üçüncü Tılsım: Marsiyen Sütunu (Kıztaşı)
Fatih, Saraçhane’de bulunan bu sütun yaklaşık 10 metre uzunluğunda olup Büyük Pozantin’in kızının mezarının üzerinde bulunmaktadır. İnanışa göre bu tılsımlı sütun kızın mezarını karınca ve yılanlardan korur. Bir başka inanışa göre de sütun 451’den 457’ye kadar şehre imparatorluk eden Marsiyen’in heykelidir. Yine rivayete göre bu taş etrafından geçen kızlardan bekâretlerini koruyamamış olanları haber vermektedir. Hatta İkinci Justin’in baldızını duyurduğu için heykel o zaman kırdırılmıştır.
Dördüncü Tılsım: Altımermer’de Bulunan Altı Yüksek Sütun
Her biri geçmiş bir hükümdar tarafından yaptırılmıştır. Bunlardan biri Kavala Kalesi sahibi Filkos’tur. O sütunun üzerinde tunçtan yapılmış bir karasinek resmi vardır. Her vakit ondan sinek sesi çıkar ve bu tılsım sayesinde İstanbul’a asla sinek giremezdi.
Beşinci Tılsım: Altımermer’de Bir Sivrisinek Resmi
Yine üzerinde bir sivrisinek motifi ile İstanbul’a sivrisinek girmesini yasaklayan bir sütundur.
Altıncı Tılsım: Altımermer’de Bir Leylek Resmi
Bu sütunda Bokrat tarafından yapılmış bir leylek sembolü mevcuttur. Rüzgarın kendisine çarpması ile ses veren bu leyleğin İstanbul’da ne kadar leylek varsa hepsini öldürdüğüne inanılır.
Yedinci Tılsım: Altımermer’de Bir Horoz Resmi
Bu sütunda Sokrat’a ait bir horoz resmi vardı. Yirmi dört saatte bir öter, bütün horozlara yol gösterirdi. İnanışa göre İstanbul’un horozları diğer şehirlerin horozlarından önce öter ve uyuyanları namaza kaldırırdı.
Sekizinci Tılsım: Altımermer’de Bir Kurt Resmi
Bu sütunda bulunan bir kurt resmidir ve İstanbul’un koyunlarını koruduğuna inanılır. İstanbul’un koyunları bu tılsım sayesinde çobansız bir şekilde dolaşıp kurt saldırılarından da emin olabilirlerdi.
Dokuzuncu Tılsım: Altımermer’de Bir Civan (Genç Çift) Sütunu
Bir sütun üzerine birbirlerini kucaklayan sevgililer resmedilmiştir. Ne zaman ki bir karıkoca veya sevgili kavga etse gelip o sureti kucaklarsa derhal barışırlardı.
Onuncu Tılsım: Altımermer’de Bir Yaşlı Çift Sütunu
Dönemin yöneticisi Calinus bir sütun üzerine beyaz mermerden iki suret yaptırmış. Biri beli bükülmüş bir adam, onun karşısında da yaşlı, asık suratlı bir kadın… Kim ki karı kocasıyla geçinemez ve gelip bu suretleri kucaklarsa ondan derhal ayrılırdı.
Bahsi geçen bu altımermer depremlerde yıkılmış yer altında gömülü kalmıştır.
On Birinci Tılsım: Veba Sütunu
Evliya Çelebi’nin ifadesine göre bu sütun Sultan Bayezid Hamamı’nın yapıldı yerde bulunurdu. İddiaya göre sütunun tılsımı sayesinde tüm İstanbul vebadan korunur, sütun durduğu müddetçe şehre veba giremezdi. Ne zaman ki Sultan II.Bayezid hamam yaptırmak için bu sütunu yıktırdı o zaman bir oğlu vebadan vefat etti ve bu tarihten sonra İstanbul’un içini veba kapladı.
On İkinci Tılsım: Kıvılcım Saçan Sütun
Tekfur Sarayı’ndaki Mihalaki adında bir hükümdar tarafından inşa ettirilen bu sütunun üzerinde tunçtan yapılma bir ifrit sembolü mevcuttu. Rivayet odur ki yılda bir kez bu ifrit ateşler saçar, onun ateşinden bir kıvılcım olsun alabilen de ömrünün sonuna kadar sağlıklı yaşar ve genç kalırdı.
On Üçüncü Tılsım: Koncoloz Mağarası
Günümüzde Fatih, Zeyrek’te bulunan Hz. Yahya Kilisesi bitişiğinde olduğu düşünülen mağaradır. Her kışın zemheri gecelerinde nice koncoloz denilen cadılar açığa çıkıp arabalara binip dolaşırlardı. Seher vaktinde de hepsi bahsi geçen mağaraya çekilip kaybolurlardı.
On Dördüncü Tılsım: Ayasofya’daki Dört Melek Sütunu
Ayasofya’nın güneyinde bulunan dört adet beyaz mermerin üzerine dört melek tasvir edilmişti. Bunlar; Azrail, İsrafil, Mikail ve Cebrail’di. Bunlar dört tarafa dönük şekilde konumlandırılmıştı.
Bu meleklerin tılsımlarını ise Evliya Çelebi kitabında şu sözlerle anlatmıştır: “Yılda bir kere Cebrail suretindeki kanat çırpıp bağırırsa, doğu tarafında bolluk olur derlerdi. İsrafil suretindeki bağırırsa, batı tarafta kıtlığa ve pahalılığa delalet ederdi. Mikail suretindeki bağırırsa kuzey taraftan bir büyük kahraman çıkar, Azrail suretindeki bağırırsa bütün âlemde tâûn (veba) çıkar diye itikat ederlerdi.” (Çelebi,1969: 58)
Bahsi geçen sütunların Hz. Muhammed döneminde olan büyük depremlerde yıkıldığı ileri sürülmektedir.
On Beşinci Tılsım: Örme Sütun
Bugün Sultanahmet’teki Atmeydanı’nda bulunan bu sütun 911-959 tarihine kadar hüküm süren Yedinci Konstantin Porfirogenet tarafından yaptırılmış. Yapımında kullanılan 300 kıymetli taş hüküm sürülen şehirlerden birer birer getirtilmiş ve sütunun üzerine de bir mıknatıs konulmuştur ki bunun şehri depremlerden koruduğu düşünülmekteydi. Sütunu yapan mimarın mezarı dibinde gömülü olup Ayasofya’yı yapan mimarın oğlu olduğu bilinmektedir.
On Altıncı Tılsım: Dikilitaş
Manyan oğlu Yanko zamanında büyük bir üstat tarafından yapılmış olan yekpare ve dört köşeli sütun Sultanahmet’teki Atmeydanı’nda bulunmaktadır. Bizim Dikilitaş dediğimiz Teodos sütunu M.Ö. 1600 yılında Mısır’ın Helyopolis (Güneş Şehri) şehrinde dikili olan bir taşın yarısıdır. İmparator Yulyanus bu taşın Bizans’a naklini emretmiştir. Ölümü sebebiyle taş otuz yıl kadar Mısır’da Akdeniz kıyısında kaldı. Daha sonra 390’da Birinci Teodos tarafından getirtilerek yerine dikildi.
On Yedinci Tılsım: Burmalı/Yılanlı Sütun
Bu sütun tunçtan yapılmış olup yaklaşık 50 metredir. Birbirine sarılmış üç yılandan meydana gelmiştir. M.Ö. 478 senesinde Yunanlı Pavzanyas ve Aristidis’in İranlılar üzerine kazandıkları Platee başarısını ilan etmek üzere Delf tapınağının önüne dikilmiştir. Konstantin bu süsü ganimet olarak Bizans’a getirtmiştir. On üçüncü büklümüne kadar olan yerinde savaşa giren 32 kadar Yunan şehrinin isimleri yazılıdır.
Bu sütundan Evliya Çelebi Seyahatnamesinde şöyle bahseder:
“İstanbul’da on yedinci tılsım burma direktir. Bu direk üç başlı ejderha suretini gösterir. Başının birisini, bir yeniçeri yiğidi kılıç ile bir vuruşta kırmıştır. O tarihte kısmen tılsımı bozulmuş olup İstanbul içine yılan, çıyan ve akrep gibi hayvanlar müstevli olmuştur.” (Çelebi, 1969:60)
Yazar: Maide Gülenbay
